Dokument niniejszy jest próbą zebrania informacji o historii powstawania pierwszych polskich elektronicznych maszyn cyfrowych (komputerów) opracowanych najpierw w Państwowym Instytucie Maszyn Matematycznych Polskiej Akademii Nauk, następnie przez Grupę Aparatów Matematycznych, potem w Zakładzie Aparatów Matematycznych Instytutu Maszyn Matematycznych, najpierw PAN, przeniesionego potem do Zjednoczenia Mera.
Razem z moimi przyjaciółmi, Zbyszkiem Kosowskim i Marianem Skupińskim byliśmy, chyba, ostatnimi ‘nabytkami’ Pracowni mającymi jeszcze przyjemność pracy nad SO-141, jak i wątpliwy zaszczyt zamykania projektu ZAM-41. Szło ‘nowe’, praca nad oprogramowaniem maszyn Jednolitego Systemu Maszyn Cyfrowych RIAD, inaczej mówiąc adaptacja systemu IBM OS/360 MFT do pracy na R-32/34.
Niestety, trudno jest znaleźć komplet dokumentacji omawianych systemów, część pewnie całkowicie zaginęła, część poniewiera się w archiwalnych kazamatach, czekając na odkrywcę, część uległą zniszczeniu, niestety.
Celem tego opracowania jest zebranie w jednym miejscu większości dostępnych materiałów dotyczących prac zaczętych przez Grupę Aparatów Matematycznych Polskiej Akademii Nauk, kontynuowanych następnie w specjalnie do celów projektowania i konstruowania maszyn matematycznych w Polsce utworzonym Instytucie Maszyn Matematycznych. Konsekwencją dbałości IMM o polskie słownictwo informatyczne, widocznej w publikacjach Instytutu, terminologia ta zostanie w tej pracy utrzymana, jak dalece pozwala zrozumiałość tekstu, z wyjątkiem przytaczania tekstów zawierających swoją terminologię, choćby „komputer”..
Oprócz opisów sprzętu, w miarę dostępności materiału, opisane jest oprogramowanie tych maszyn, zarówno systemowe, jak i translatory standardowych lub wyspecjalizowanych języków programowania, programów pomocniczych, narzędzi itp. Co najważniejsze, całe to oprogramowanie zostało stworzone w Polsce, głównie w IMM oraz, programy użytkowe, nieraz bardzo jak na swój czas zaawansowane, przez użytkowników maszyn rodziny ZAM. Oczywiście, nie zabraknie oryginalnego języka wyższego rzędu, SAKO pomysłu prof. Leona Łukaszewicza.
Praca ta zorganizowana jest w myśl zasady „Im dalej w las, tym więcej drzew”; szczegółowe opisy sprzętu i oprogramowania zamieszczone są w dalszych fragmentach tekstu.
Część I poświęcona historii budowy maszyn przez grupę pod ogólną nazwą „ZAM” oparta jest na historii IMM, dokumencie pobranym z już nieistniejącej witryny IMM, przeplatanej osobistymi relacjami i wspomnieniami uczestników opisanych wydarzeń.
Część II, techniczna, to szczegółowe, w miarę dostępności, opisy poszczególnych maszyn i ich architektury. Informacje są dalekie od pełnych, brak jest, na przykład, informacji o maszynie ZAM-3.
Część III poświęcona jest oprogramowaniu maszyn, szczególnie ZAM-2 i ZAM-41, które znalazły zastosowanie w praktyce, nieraz intensywne.
W trakcie zbierania materiałów do tego opracowania zaczęła mi się nasuwać myśl, że cała historia opracowania i wdrożenia do eksploatacji niektórych z maszyn poniżej opisanych (XYZ, ZAM-2, ZAM-41) przy jednoczesnej niechęci przemysłu (Elwro) do dotrzymania porozumień o seryjnej produkcji ZAM-21, a potem ZAM-41 i innych modeli tej rodziny, jest w sumie historią zmarnowanej szansy. Zamiast produkować sprawdzone maszyny o istniejącym i obfitym oprogramowaniu, podjęto decyzję o budowie maszyn Odra od podstaw. Nasuwa się cyniczna myśl czy Elwro nie podpisało porozumienia o produkcji seryjnej ZAM-21 celem zapoznania się z rozwiązaniami IMM, przeszkolenia personelu i pójściu swoją drogą.
Do tej historii dodać należy stopniowy upadek Instytutu Maszyn Matematycznych, którego przyczyny w swoim przemówieniu tak trafnie podsumował prof. Janusz Groszkowski.
Autor będzie niezmiernie wdzięczny za udostępnienie dodatkowych dokumentów poszerzających informacje zawarte w tym opracowaniu, jak i wskazanie ewentualnych błędów.
Komentarze autora sygnowane są (KB...)
K. Bytnerowicz - Od GAM-a do ZAM-a, cz. I